![](https://matenadaran.am/wp-content/uploads/2022/03/AKA_53083-2.jpg)
Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանը բացառիկ արժեքավոր ձեռագրական հավաքածու ունեցող գիտահետազոտական ինստիտուտ և թանգարան է։ Մատենադարանի պատմությունը գալիս է դարերի խորքից, քանի որ նրա հավաքածուի հիմքը Ամենայն Հայոց կաթողիկոսության՝ Սուրբ Էջմիածնի ձեռագրական հավաքածուն է, որը մինչև 1939 թ. Երևան տեղափոխվելը, արդեն կոչվում էր «Մատենադարան» (այս բառը նշանակում է ձեռագրերի պահոց՝ մատյանների դարան, հավաքածու):
Հայոց կաթողիկոսարանում հայերեն մատյաններ գոյություն են ունեցել դեռևս Մեսրոպ Մաշտոցի ժամանակներից՝ 5-րդ դարի սկզբներից, իսկ հետագայում, կաթողիկոսարանը հաստատվել է տարբեր վայրերում, սակայն մշտապես ունեցել է ձեռագրական հավաքածու։ 1441 թ., երբ Հայոց կաթողիկոսական աթոռը վերահաստատվեց հիմնադրման վայրում՝ Ս. Էջմիածնում, հիմք է դրվել կաթողիկոսարանի նոր մատենադարանին, որի հավաքածուն հետագա դարերի ընթացքում աճել է։
Էջմիածնի Մատենադարանում ձեռագրական հավաքածուի կարգավորումն ու մատյանների համարակալումը սկսվում է 1828 թ., կազմվել է ձեռագրերի առաջին համառոտ ցուցակը (312 ձեռագիր)։ 1837 թ. կազմվել է երկրորդ՝ ավելի ընդարձակ ցուցակը (2340 ձեռագիր)։ 1892 թ. Էջմիածնի Մատենադարանում կար 3158, իսկ 21 տարի անց՝ 1913 թ.՝ 4060 ձեռագիր։
![](https://matenadaran.am/wp-content/uploads/2022/11/11111-2.jpg)
Առաջին աշխարհամարտի սկզբին՝ 1915 թ., այդ հավաքածուն պատերազմի վտանգից զերծ պահելու մտահոգությամբ, ամբողջովին տեղափոխվեց Մոսկվա և պահվեց տեղի հայկական եկեղեցում (Հայաստան վերադարձվեց 1922 թ.)։ Սակայն այդ պատերազմը կործանարար եղավ Արևմտյան Հայաստանի համար։ Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը միաժամանակ մեծագույն հարված հասցրեց նաև հայ մշակույթին և ձեռագրական ժառանգությանը, հազարավոր մատյանների անդառնալի կորստի պատճառ դառնալով։ Այնուամենայնիվ, Հայոց Գևորգ Ե Սուրենյանց (1911-1930) կաթողիկոսի և մի շարք նվիրյալ անձանց ջանքերով հնարավոր եղավ 1915-1916 թթ. Էջմիածին տեղափոխել Վասպուրականից, Մուշից, Էրզրումից բերված և տարբեր ճանապարհներով փրկված շուրջ 1600 ձեռագիր։
Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո 1920 թ. դեկտեմբերի 17-ի դեկրետով Էջմիածնի կաթողիկոսարանի Մատենադարանը պետականացվում է։ 1939 թ. ձեռագրական հավաքածուն Էջմիածնից տեղափոխվում է Երևան և տեղակայվում Ալ. Մյասնիկյանի անվան Պետական գրադարանում (հետագայում՝ Հանրային գրադարան, այժմ՝ Ազգային գրադարան)։ Այդ ժամանակ հավաքածուն ընդգրկում էր 9690 հայերեն և 675 օտար լեզուներով ձեռագրեր։
Մատենադարանի համար հատուկ շենքի կառուցումը կարելի է համարել խորհրդային շրջանում հայ մշակույթի և մասնավորապես ձեռագրական հարուստ ժառանգության պահպանության ուղղությամբ կատարված բացառիկ կարևորության մի ձեռնարկ։ Մատենադարանի այժմյան թանգարանային շենքի կառուցումը իրագործվեց 1945-1959 թթ. (ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյան)։ Դրանից հետո Մատենադարանը հաստատվում է նորակառույց շենքում, իսկ 1959 թ. մարտի 3-ին Խորհրդային Հայաստանի կառավարության որոշմամբ այն վերածվում է Հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտի։ Այս շրջանում Մատենադարանի տնօրեն Լևոն Խաչիկյանի ջանքերով Մատենադարանը լիարժեքորեն կայանում է որպես գիտահետազոտական ինստիտուտ, կարճ ժամանակում արժանանում միջազգային ճանաչման։ 1962 թ. հաստատությունն անվանակոչվում է հայոց գրերը ստեղծող Մեսրոպ Մաշտոցի անունով։
Հետագայում, գործունեության ընդարձակման և հավաքածուի աճի պայմաններում 2011 թ. կառուցվում է Մատենադարանի նոր և ընդարձակ գիտական մասնաշենքը (ճարտարապետ Արթուր Մեսչյան)։
![](https://matenadaran.am/wp-content/uploads/2022/11/22222-2.jpg)
Այժմ Մատենադարանում պահվող շուրջ 20000 ձեռագրերը (հայերեն և այլալեզու) ընդգրկում են հայ հին և միջնադարյան գիտության ու մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառները՝ պատմություն, աշխարհագրություն, քերականություն, փիլիսոփայություն, իրավունք, բժշկություն, մաթեմատիկա, տիեզերագիտություն, տոմարագիտություն, թարգմանական ու ազգային գրականություն, մանրանկարչություն, երաժշտություն և թատրոն:
Մատենադարանում հայերեն ձեռագրերից բացի պահվում են հունարեն, արաբերեն, պարսկերեն, ասորերեն, լատիներեն, եթովպերեն, վրացերեն, եբրայերեն և այլ լեզուներով ձեռագրեր։ Միջնադարում կատարված հայերեն թարգմանութունների շնորհիվ կորստից փրկվել են բազմաթիվ բնագրեր, որոնք չեն պահպանվել մայր լեզուներով, հայտնի են միայն հայերեն թարգմանությամբ։ Գիտահետազոտական, ձեռագրերի վերականգնման և հրատարակչական բազմաբնույթ աշխատանքներին զուգահեռ Մատենադարանը շարունակում է ձեռագրերի հավաքչական աշխատանքը` նվիրատվությունների և գնման ճանապարհներով:
Մատենադարանի տնօրեններ են եղել ակադեմիկոս Լևոն Խաչիկյանը (1954-1982), ակադեմիկոս Սեն Արևշատյանը (1982-2007), բանասիրական գիտությունների դոկտոր Հրաչյա Թամրազյանը (2007-2016)։ 2016-2023 թթ. Մատենադարանի տնօրենն է եղել պատմական գիտությունների դոկտոր Վահան Տեր-Ղևոնդյանը: 2023 թ. հուլիսի 17-ին այդ պաշտոնում ընտրվել է արվեստագիտության թեկնածու Արայիկ Խզմալյանը։
2002-2017 թթ. Մատենադարանն ունեցել է ՊՈԱԿ-ի կարգավիճակ, որից հետո վերածվել է պետական հիմնադրամի։ 1997 թ. Մատենադարանը գրանցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Համաշխարհային հիշողության» ցանկում և համարվում է հայոց ազգային հիշողության պահպանման և զարգացման ամենակարևոր վայրերից մեկը: Մատենադարանը, որը մեր ժողովրդի մտավոր ժառանգության գանձարանն է, այսօր գիտահետազոտական ինստիտուտի և թանգարանի գործառույթները զուգակցող, միջազգային ճանաչում և բարձր վարկանիշ ունեցող հաստատություն է, որը դարձել է նաև մայրաքաղաք Երևանի և Հայաստանի խորհդանիշներից մեկը։