Մաշտոցյան Մատենադարանի հնատիպ գրքերի ցուցադրությանը կից բացվել է Ղևոնդ Ալիշանի 200-ամյակին նվիրված նոր ցուցահանդես: Ներկայացված են Մատենադարանի գրադարանում պահվող Ալիշանի աշխատություններից 24 անուն գիրք:Ղևոնդ Ալիշանը (1820-1901թթ.) այն հայ մտավորականներից է, ով իր կենդանության օրոք արժանացել է համահայկական փառքի և սիրո ու անվանվել Հայոց Նահապետ: Այս բնորոշումը վերցված է նրա «Նահապետի երգեր» շարքից, որն իր խոր հայրենասիրությամբ, ստեղծագործությունների լեզվով, թեմատիկայով, շարադրանքի ոճով և պատկերային առումով միանգամայն նորություն էր հայ բանաստեղծության մեջ: Բանասեր, պատմաբան, աշխարհագրագետ, բանաստեղծ, թարգմանիչ: Հայր Ալիշանը Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ էր 1838-ից: Ծնվել է դրամագետ-հնագետի ընտանիքում: Ուսանել է Կ. Պոլսի Չալըխյան վարժարանում (1830-32), Վենետիկի Մխիթարյանների վարժարանում (1832-41): 1841-50-ին, ապա 1866-72-ին՝ ուսուցիչ (1848-ից՝ տեսուչ) Վենետիկի Ռափայելյան, 1859-61-ին՝ Փարիզի Մուրատյան վարժարաններում, 1849-51-ին՝ «Բազմավեպի» խմբագիր, 1870-ից վարել է միաբանության աթոռակալի պարտականությունը, 1872-ից ամբողջովին նվիրվել գրական գործունեության:Ֆրանսիական ակադեմիայի Պատվո լեգեոնի դափնեկիր (1886), Իտալիայի Ասիական ընկերության (1887), Մոսկվայի հնագիտական ընկերության (1894), Վենետիկի ակադեմիայի (1896), Սանկտ Պետերբուրգի կայսրական հնագիտական ընկերության (1896), Ենայի փիլիսոփայական ակադեմիայի (1897) պատվավոր անդամ և դոկտոր: Ալիշանի գիտագեղարվեստական գործունեությունն սկսվել է 1843-ից՝ «Բազմավեպում» տպագրված արձակ ու չափածո և գիտաճանաչողական գործերով, որոնց թվում է նրա բանաստեղծական ժառանգության բարձրակետը՝ «Նահապետի երգերը»:Ալիշանը լինելով միաժամանակ թե՛ մեծ բանաստեղծ և թե՛ նշանավոր գիտնական, իր գիտական ուսումնասիրությունները գրել է գեղարվեստական և պատկերավոր շարադրանքով, իսկ բանաստեղծությունների մեջ գեղարվեստական չափածոյով վերաշարադրել Հայաստանի պատմությանը, աշխարհագրությանը, գրական տարբեր հարցերին վերաբերող տարբեր հասկացություններ:
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Ալիշանը բանաստեղծություններ գրել է գրաբար, միջին հայերենի ոճական հետևողությամբ և գրաբարախառն արևմտահայերենով:Նա իր բանաստեղծությունները հրատարակել է հինգ գրքերով՝ «Նուագք» ընդհանուր խորագրով:Ալիշանը շարունակեց Մխիթարյանների գրական ավանդույթը և միաժամանակ գրականությունը ժողովրդայնացնելու իր սկզբունքով գրեց ավելի պարզ և մատչելի, ժողովրդին հարազատ լեզվով և ոճով:
ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ԱՐՁԱԿԸ
«Յուշիկք հայրենեաց հայոց» (հ. 1-2, 1869-1870):Այստեղ հեղինակը, ըստ Հայ եկեղեցու Տոնացույցի, ներկայացրել է Հայոց պատմության ու մշակույթի նշանակալից 33 դրվագներ, որոնցում դիմել է Հայկ Նահապետի նորօրյա շառավղին՝ պատանի Հայկակին՝ պատգամելով հավատարիմ մնալ աստվածագիր օրենքներին և հայրենատուր ավանդներին:
ԱԼԻՇԱՆԸ ՀԱՅ ՀԻՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՂ
Մեծ է Ալիշանի վաստակը հայ հին գրականության բնագրերի հրատարակության գործում, որն իր հերթին պայմանավորված էր Մխիթարյանների գործունեությամբ:Վենետիկի Մխիթարյանները Սուրբ Ղազարում 1700-ական թվականներից մոտ մեկ դար հավաքում էին հայկական ձեռագրերը, որից հետո 1780-ական թվականներից ձեռնամուխ են լինում հայ հին գրականության և հատկապես հայ պատմիչների երկերի հրատարակությանը «Մատենագրութիւնք նախնեաց» (Հայ հին գրականություն) և «Ընտիր մատենագիրք» (Հայ հին գրականության ընտիր (լավագույն) հեղինակներ) մատենաշարերի հրատարակությանը:
ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐԸ
Ալիշանը իր կյանքի և գիտական գործունեության նշանակալի մասը նվիրեց Հայաստանի աշխարհագրության ուսումնասիրությանը:«Նահապետի երգերից» հետո այս հատորներն էին, որ համահայկական սեր և ճանաչում բերեցին նրան, բարձր գնահատվելով եվրոպական գիտնականների կողմից: Ալիշանի՝ Հայաստանի տարբեր նահանգներին նվիրված հատորները ունենալով պատմաճանաչողական արժեք, կարևորվում էին նաև ազգային-քաղաքական առումով: Քանի որ Օսմանյան կայսրությունում արգելված էին Հայաստան և Հայկական լեռնաշխարհ անվանումները՝ Ալիշանը այս գործով ցույց է տալիս, որ սկսած Հայկ նահապետից հայ ժողովուրդը բնակվել և տերն է եղել Հայկական լեռնաշխարհի:
ՏԵՂԱԳՐԱԿԱՆ ՈՒ ՊԱՏՄԱԳՐԱԿԱՆ ՀԱՏՈՐՆԵՐԸ
Ալիշանը սկզբնապես որոշել էր գրել Պատմական Հայաստանի բոլոր 15 նահանգներին նվիրված առանձին հատորներ, հետո, սակայն, գիտակցելով, որ այդքանը չի հասցնի ամբողջացնել, հրատարակում է դրանցից չորսը՝«Շիրակ», 1881թ., «Սիսուան կամ Լեւոն Մեծագործ» 1885թ., «Այրարատ» 1890թ., «Սիսական» 1893թ.: Ալիշանի անտիպ ձեռագրերի շարքում պահվում են նաև Արցախին և Հայոց Արևելյան կողմերի մի քանի նահանգներին և շրջաններին նվիրված և ամբողջապես չավարտված մի քանի աշխատանքներ: 1988թ. Արցախյան շարժման օրերին «Բազմավեպի» համարներում նախ տպագրվեց «Արցախը», ապա մյուս գործերը, ընդգծելով, որ արդիական հնչեղություն ունեն Ալիշանի անգամ անտիպ երկերը:
«ՀԱՅԲՈՒՍԱԿ ԿԱՄ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲՈՒՍԱԲԱՌՈՒԹՅՈՒՆ» (1895թ.) Ալիշանը Հայաստանի ամեն նահանգին նվիրված աշխատության մեջ գրում էր նաև բուսական աշխարհի մասին, ուստի այդ հատորներին զուգահեռ ամբողջանում են նաև Հայկական լեռնաշխարհի բույսերի մասին նյութերն՝ ըստ հայ պատմիչների, եվրոպական ուղեգրողների հաղորդած տեղեկությունների, հայկական ու եվրոպական մամուլում տպագրված հոդվածների: Գրքում՝ որպես բառարանում, բույսերը ներկայացվում են ըստ հայերեն անվանումների այբբենական հերթականության: Իր թողած վիթխարի ժառանգությամբ Ալիշանը մեծապես նպաստել է գրականության ու մի շարք գիտակարգերի զարգացմանը։ Նրա գործերից շատերն այսօր էլ ունեն ճանաչողական արժեք և սկզբնաղբյուրի նշանակություն։
ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ
Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի
գիտահետազոտական ինստիտուտ