2022 թ. հուլիսի 15-19-ը Երևանի պետական համալսարանում և Հայ Առաքելական եկեղեցու Վայոց ձորի թեմում տեղի ունեցավ «Արցախի մշակութային ժառանգությունը» խորագրով միջազգային գիտաժողով։ Ավելի քան երեսուն օտարերկրացի և հայ գիտնականներ ու փորձագետներ քննարկեցին Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախ) տարածաշրջանում մշակութային արժեքների ստեղծման, պատմական զարգացման և ներկայիս վտանգվածության խնդիրները։ Այս արժեքները պատկանում են հայկական մշակույթին, որով նաև մաս են կազմում համաշխարհային քրիստոնեական հնագույն ժառանգության։
Պարբերական դարձած գիտաժողովի շարժառիթը 2021 թ. մարտի 4-ին ստվարաթիվ գիտնականների կողմից հրապարակված կոչն էր՝ ի պաշտպանություն Արցախի մշակութային կոթողներրի։ Այն մատնացույց էր անում տեղի հայ բնակչության և նրա մշակութային ժառանգության խիստ վտանգվածությունը։
Դրանից առաջ բազմաթիվ միջազգային կազմակերպություններ, որպիսիք են՝ Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը, Գերմանացի կաթոլիկների կենտրոնական կոմիտեն և Ռենովաբիս Արևելաեվրոպական օժանդակության հիմնադրամը, հռչակագրեր էին հրապարակել հայ բնակչության տառապանքի և մշակութային ժառանգության վտանգված լինելու վերաբերյալ։ Նաև Եվրոխորհրդի Խորհրդարանական համաժողովը (PACE) 2021 թ. սեպտեմբերի 27-ի որոշման մեջ և ԱՄՆ Պետական դեպարտամենտը 2022 թ. հունիսի 2-ի Ադրբեջանում կրոնական ազատության մասին զեկույցում արտահայտել են իրենց դիրքորոշումը։
Այնուհետև՝ ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանը 2021 թ. դեկտեմբերի 7-ի որոշմամբ Ադրբեջանին կոչ է արել ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ վանդալիզմի և հայկական մշակութային ժառանգության կոթողների պղծման գործողությունները կանխելու և պատժելու համար։ Ի վերջո, 2022 թ. մարտի 10-ին Եվրախորհրդարանը խստագույնս դատապարտել է Ադրբեջանի կողմից շարունակվող այն քաղաքականությունը, որն ուղղված է Արցախում և շրջակա տարածքներում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացմանն ու, առհասարակ, վերջինիս գոյության ժխտմանը։
Այս ամենի դրդապատճառը Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի՝ Ծակուռի գյուղի 12-րդ դարի Ս. Աստվածածին հայկական եկեղեցի այցի ժամանակ արված հայտարարությունն է, որ այնտեղից հեռացվելու են հայերեն վիմագիր արձանագրությունները։ Բացի այդ, Ադրբեջանի մշակույթի նախարար Անար Քարիմովը 2022 թ. փետրվարի 3-ին իրազեկեց մի աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին, որը բացահայտորեն օրինականացնելու է տարածաշրջանում հայկական մշակութային բոլոր արժեքների համակարգված ոչնչացումը։
Բացի դրանից հայտնի է, որ Ադրբեջանի կողմից 2020 թ. սանձազերծված պատերազմի ժամանակ ադրբեջանական զինված ուժերը երկու անգամ բարձր ճշգրտություն ունեցող զենքով հրթիռակոծել և լրջորեն վնասել են Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) տաճարը: Ավերվել է նաև Ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (Կանաչ Ժամ) այն բանից հետո, երբ ադրբեջանական զորքերը հսկողության տակ են վերցրել այս քաղաքը։ Վնասվել, պղծվել և ավերվել են նաև ուրիշ եկեղեցիներ, արձանագրություններ և խաչքարեր։ Արբանյակային լուսանկարները փաստում են, որ ոչնչացվել են մի քանի ժամանակակից և պատմական գերեզմանատներ:
Ադրբեջանն արդեն իսկ ոչ վաղ անցյալում ոչնչացրել է Նախիջևանյան Էքսկլավի տարածքում գտնվող հայ մշակութային ժառանգությունը, ինչն իր մեջ ներառում է Ջուղայի միջնադարյան հայկական գերեզմանատան հազարավոր խաչքարերի և այլ հուշարձանների ամբողջական ավերումը:
Մենք, գիտաժողովի մասնակիցներս, դիտարկում ենք, որ հայկական նյութական և ոչ նյութական մշակութային արժեքներն Արցախում և նրա շուրջ խիստ վտանգված են։
Մենք կոչ ենք անում.
1. որ բոլոր քաղաքական և հասարակական դերակատարները, ինչպես նաև միջազգային կազմակերպությունները ներգրավվեն Արցախում և նրա շրջակայքում մշակութային արժեքների ու վտանգված բնակչության պաշտպանության գործին,
2. որ բոլոր որոշում կայացնողները մշակութային արժեքների և մարդու իրավունքների պաշտպանությունը դարձնեն Ադրբեջանի հետ ցանկացած տեսակի համագործակցության նախապայման,
3. որ ներկայումս հակամարտության կարգավորման շուրջ և խաղաղության համաձայնագրի կնքման նպատակով տարբեր մակարդակներում տարվող բանակցություններում նաև հաշվի առնվեն արցախահայության իրավական շահերը։ Միայն արդար խաղաղությունը կարող է երաշխավորել մշակութային արժեքների և մարդու իրավունքների կայուն պաշտպանությունը, ինչին Ադրբեջանը պարտավորվել է միջազգային իրավունքի համաձայն,
4. ապահովելու, որ Եվրոպական միությունն ու նրա անդամ երկրները բարձրացնեն նաև պատմության վերանայման, մարդու իրավունքների պաշտպանության և Արցախում մշակութային արժեքների վտանգվածության և ոչնչացման խնդիրները, երբ Ադրբեջանի հետ էներգակիրների մատակարարման շուրջ բանակցություններ են ընթանում և համաձայնություններ կնքվում,
5. որ Ադրբեջանը անսահմանափակ իրավունք տա գիտնականներին, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին և մյուս միջազգային կազմակերպություններին՝ Արցախում և շրջակա տարածքներում գտնվող մշակութային կոթողների այցելության համար և չարգելի հավատացյալների մուտքը պաշտամունքի վայրեր:
Կազմակերպիչներ՝
Մարտին Թամքե, դր., պրոֆ., բազմ. պատվո դր., Գյոթինգեն
Անդրեաս Մյուլլեր, դր., պրոֆ., Քիլ
Դագմար Հելլեր, դր., Բենսհայմ
Հարություն Գ. Հարությունյան, դր., Երևան
Մասնակիցներ՝
Աբրահամ արքեպս. Մկրտչյան, պ. գ. թ., Եղեգնաձոր
Անուշավան եպս. Ժամկոչյան, պ. գ. դ., պրոֆ., Երևան
Սահակ վրդ. Շաքարյան, Գանձասար
Ալեքսանդր Թրունկ, դր., պրոֆ., պատվո դր. Քիլ
Ռոյ Քնոկե, դր., Պոտսդամ
Վոլֆրամ Լանգփապե, դր., Հաննովեր
Վահան Տեր-Ղևոնդյան, պ. գ. դ., Երևան
Աբել Մանուկյան, դր., Ժնև
Լեռնիկ Հովհաննիսյան, պ. գ. թ., Ստեփանակերտ
Աշոտ Հայրունի, պ. գ. դ., պրոֆ., Երևան
Համլետ Պետրոսյան, պ. գ. դ., պրոֆ., Երևան
Կլաուս Կոշորկե, դր., պրոֆ,. Մյունխեն/Թուն
Թոմաս Շտերնբերգ, դր., դր., պրոֆ., Մյունսթեր
Տեսսա Հոֆման, դր., Բեռլին
Մարկուս Մեկել, Բեռլին
Դաստին Հոֆման, Բրյուսել
Հարություն Գրիգորյան, Բեռլին
Արմենուհի Դրոստ-Աբգարյան, դր., պրոֆ., Հալլե
Անահիտ Ավագյան, դր., Երևան/Այխշթեթ
Րաֆֆի Քանթեան, դր., Հաննովեր
Անի Ղազարյան, դր., Ժնև
Թամարա Մինասյան, բ. գ. թ., Երևան
Արմեն Ղազարյան, դր., Երևան/Մոսկվա
Արմինե Մելքոնյան, պ. գ. թ., Երևան/Ֆլորանս
Լուսինե Թումանյան, պ. գ. թ., Երևան
Հայկ Մարտիրոսյան, դր., Պոտսդամ
Արփինե Շպրինգբորն, Գյոթինգեն
Անահիտ Ասատրյան, Երևան
Հավելյալ ստորագրողներ՝
Pfr. Mirko Diepgen, Heidelberg
Kerstin Partzsch, Vilshofen a.d. Donau
Prof. Dr. Hans Reinhard Seeliger, Tübingen
Pfr. Wolfhart Koeppen, Passau
Pfr. Christian Dietrich, Klettbach
Pfr. Dr. Alexandru Nan, München
Georgios Vlantis, MTh., München
Spyridon P. Panagopoulos, Patras/GR
Prof. Dr. Dimitrios Moschos, Athen/GR
Prof. Dr. Wolfram Kinzig, Bonn
Pfr. Andreas Brenneke, Bochum
Prof. Dr. Volker Leppin, Hamden/USA
Prof. Dr. Ioanna Stouphi, Athen/GR
Pfarrerin Katy Christmann, Bad Kreuznach
Priester Konstantin Anikin, Halle
Prof. Dr. Jörg Frey, Zürich/CH
Prof. Dr. Guy Stroumsa, Jerusalem/ISR
Prof. Dr. Johannes Zachhuber, Oxford/GB
Assoc. Prof. Dr. Emmanouela Grypeou, Stockholm/SWE
David Bundy, PhD, Manchester/GB
Dr. Thomas A. Seidel, Eisenach
Prof. Dr. Martin George, Bern/CH
Prof. Dr. Karl Pinggéra, Marburg
Manfred Schürz, Bremen
Prof. Dr. Katharina Kunter, Helsinki/FIN
Dr. Martina Horn, Mainz
Dr. Anahit Babayan, Leipzig
Prof. Dr. Bas ter Haar Romeny, Amsterdam/NL
Prof. Dr. Nils Arne Pedersen, Aarhus/DK
Pfarrerin Marianna Nestoris, Hamburg
Eva Quistorp, Berlin
Pfr. Pascal Schilling, Bochum
Christiane Roesler, Ortenburg
Prof. Dr. Thomas Mark Nemeth, Wien/AUT
Dietmar Nietan, MdB, Düren
Matthias Dörr, Freising
Pfr. Bernhard Speller, Minden
Prof. Dr. Dr. h.c. mult Christoph Markschies, Berlin
Prof. Dr. Hans-Ulrich Weidemann, Siegen
Prof. Dr. Annette Merz, Tolbert/NL
PD Dr. Ciprian Burlacioiu, München
Prof. Dr. Lukas Bormann, Marburg
Bischof em. Prof. Dr. Martin Hein, Kassel
Prof. Dr. Heinz Ohme, Berlin
Prof. Dr. Uta Heil, Wien/AUT
Prof. Dr. Markus Wriedt, Frankfurt a.M.
Prof. Dr. Dorothea Wendebourg, Berlin
Prof. Dr. Peter Gemeinhardt, Göttingen
PD Dr. Detlef Metz, Schotten/Tübingen
Apl. Prof. Dr. Tilman Schröder, Tübingen
Prof. Dr. Hans Schneider, Marburg
Prof. Dr. Berndt Hamm, Erlangen
Dr. Georg Röwekamp, Tabgha/ISR
Prof. Dr, h.c. Dr. Karl W. Schwarz, Wien/AUT
Prof. Dr. Holger Strutwolf, Münster
Dr. Bassam Sabour, Hamburg
Regionalbischof Dr. Dr. h.c. Johann Schneider
Dr. Regina Elsner, Berlin
Dr. Ellen Überschär, Berlin
Prof. Dr. Petros Vasiliadis, Thessaloniki
Pfr. Sören Asmus, Duisburg
Dr. Anna Briskina Müller, Halle
Prof. Dr. Wolfgang Sommer, Neuendettelsau
Stefan Kube, Zürich/CH
Dr. Annette Weidhas, Leipzig
Rüdiger Noll, Berlin
Pfarrerin Dr. Ariane B. Schneider, Halle
Prof. Dr. Dr. h.c. mult. Hartmut Lehmann, Kiel
Dr. Silke Lehmann, Kiel
Prof. Dr. Wolfgang Wischmeyer, Wien
Adrian Schad, Veltheim/CH
Gayane Balmanukyan, Mainz
Sarah Stamboltsyan, Reichenbach
Dr. Andreas Baumann, Bad Homburg
Muriel Mirak, Weißbach
Stepan Schischmanjan, Stuttgart
Archi Galentz, Berlin
Gunter Wahl, Schweitenkirchen
Pfr. Dr. Diradur Sardaryan, Göppingen
Marion Manuel, Malsch
Vartkes Alyanak, Berlin
Prof. Dr. Erich Kettenhofen, Merzig
Pfr. i.R. Michael Damm, Amt Wachsenburg
Gabriele Damm, Amt Wachsenburg
Takouhi Kelechian-Balian, Karlsruhe
Bedros Balian, Karlsruhe
Dr. Rüdiger Burchardt, Berlin
Heinrich Geuther, Rheinbreitbach
Dr. Hervé Georgelin, Athen/GR
Prälat Dr. Martin Dutzmann, Berlin
Dr. Christa Grengel, Berlin
Prof. Dr. Thomas Bremer, Münster
Prof. Dr. Dr. Alfons Fürst, Münster
Dr. Gevorg Kazaryan, Athen/GR
Prof. Dr. Hayk Avetisyan, Yerevan
Dr. Pavel Avetisyan, Yerevan
Narine Dilbaryan, PhD, Yerevan
Dozent Pargev Barseghyan, PhD, Yerevan
Lehrbeauftr. Alvard Barkhudaryan, Etchmiadzin/ARM
Dr. Aleqsan Hakobyan, Yerevan
Prof. Dr. Vano Yeghiazaryan, Vanadzor/ARM
Armenuhi Demirjyan, PhD, Yerevan
Melanya Balayan, PhD, Stepanakert
Siranuysh Margaryan, PhD, Yerevan
Dr. Eva Mnatsakanyan, Yerevan
Nune Mkrtchyan, PhD, Yerevan
Nara Sargsyan, PhD, Yerevan
Hovik Avanesov, Stepanakert
Dr. h.c. Nikolaus Schneider, Essen
Pfrn. Renate Ellmenreich, Nürnberg
Gayane Eliazyan, PhD, Yerevan
Lilit Cilbukhchyan, Yerevan
Siranush Aspaturyan, Yerevan
Lusine Eroyan, Yerevan
Maria Duynamalyan, Yerevan
Mushegh Zhoroyan, Wien/AUT
Artak Sahakyan, Wien/AUT
Երևան, 19.07.2022 թ.